Sciencefiction als verhalengenre heeft in Nederland door de jaren heen flinke fluctuaties in aanbod en populariteit gezien. Men spreekt tegenwoordig wel eens van de gouden tijden van vroeger, waarin sciencefictionuitgaven je om de oren vlogen en uitgevers in dat genre als paddenstoelen uit de grond schoten. In deze artikelreeks wil ik eens een duikje nemen in het verleden om te onderzoeken wie ons vroeger bediende van de boeken van dit genre, met als focus de uitgevers van de vele bekende sciencefiction reeksen die hebben bestaan. Met welke insteek kwamen ze op de markt en wat gebeurde er dat ze ophielden te bestaan?
Pulp & Pockets
Daarvoor gaan we eerst terug naar het begin: Toekomstfantasie als ontspanningsliteratuur werd in Nederland sinds de negentiende eeuw incidenteel gepubliceerd, meestal in vertaling, met auteurs als Jules Verne en H.G. Wells. Halverwege die negentiende eeuw kwam dit specifieke genre tot bloei, vooral in de Verenigde Staten, via pulptijdschriften als Amazing Stories en Astounding.
Gedurende de jaren zestig en zeventig kwamen pocketreeksen, kleine paperbacks van uitgeverijen in een bepaald genre, steeds vaker voor en zo werden er ook een heel aantal sciencefictionreeksen geïntroduceerd in Nederland. Dit volgde het principe van de pulptijdschriften: Door grote oplages in een klein, gestandaardiseerd, formaat te drukken werden kosten gedrukt en werd er meteen ingespeeld op het ‘verzamelgevoel’ van lezers die een reeks graag wilden vervolmaken.
Born SF (uitgegeven tussen 1968-1978)
Een van de eerste uitgeverijen die zich specifiek op een sciencefiction pocketreeks stortte was Uitgeverij Born. Dit bedrijf werd rond 1900 opgericht door Henri Born, een boekhandelaar die uitgever werd door een dagblad uit Assen over te nemen. Rond diezelfde tijd richtte hij ook zijn eigen drukkerij op en enkele jaren later bracht hij al zijn activiteiten samen in een vennootschap en begon hij met het uitbrengen van jeugdbladen als Popeye en Felix de Kat. Op deze manier had Uitgeverij Born ook het drukproces en de distributie in eigen hand.
In 1968 startte de uitgeverij met een sciencefiction-reeks onder de noemer Born SF, waarin aanvankelijk rond de tien uitgaven per jaar verschenen. Uiteindelijk kwamen er 76 publicaties in deze reeks op de markt. De reeks stond onder redactie van Ron de Lugt en in de laatste jaren van Jacques Post. Post maakte hier zijn debuut als redacteur, maar deze naam moet voor liefhebbers van fantasy en sciencefiction geen onbekende zijn, aangezien hij later bij zowel Boekerij als Luitingh-Sijthoff de fantasytakken optuigde! Het titelaanbod bij Born SF was aardig gevarieerd, met relatief veel verhalen van auteurs als Brian Aldiss, Poul Anderson en Philip K. Dick.
De pockets van Born SF zaten in een strak keurslijf, ze mochten namelijk een standaardomvang van circa 150 pagina’s niet overschrijden. Om hieraan te voldoen werden enkele oorspronkelijke uitgaven zelfs flink ingekort! Zo is in deze reeks een korte versie van het befaamde Do Androids Dream of Electric Sheep? uitgekomen van Philip K. Dick, onder de naam De elektrische nachtmerrie.
De eerste 50 pockets van de Born SF reeks waren relatief eenvoudig uitgevoerd, met pulpachtige fotomontagecovers van Alex Jagtenberg, waarvan de stijl min of meer gelijk bleef. Zie hiervoor de twee rijtjes omslagen aan het begin van het artikel. In de loop van 1973 maakte de deze stijl plaats voor een een wisselende lay-out met eigen illustraties (zie hierboven), later ook met covers van de Nederlander Peter Coene.
NB: In 1973 bracht Uitgeverij Born naast de Born SF reeks ook enkele verhalen van Perry Rhodan uit, maar zette deze serie al snel stop. Naar verluidt vielen de verkopen hiervan op dat moment de uitgever tegen.
Born Nova (uitgegeven tussen 1977-1978)
In 1977 werd nog de Born Nova reeks geïntroduceerd. Dit moest een serie worden dat zich ging richten op een meer jeugdige lezer. Hierin verschenen uiteindelijk slechts 12 titels, maar wel allemaal van bekende namen als Isaac Asimov, Robert Heinlein, Ray Bradbury, Michael Moorcock en Fritz Leiber.
Beide reeksen werden uiteindelijk gestaakt in 1978. Uitgeverij Born werd toen namelijk overgenomen door Uitgeverij Kluwer, hoewel de uitgeefrechten van de sciencefiction- en detective-pockets in handen kwamen van Elsevier. Later nam Uitgeverij Meulenhoff deze series weer over en zo kwamen enkele van de bij Born SF verkorte uitgaven in integrale vorm alsnog uit in de sciencefictionreeks van Meulenhoff, M=SF (dat later in deze reeks zeker langs gaat komen).
Hier eindigt het eerste artikel over sciencefictionreeksen van weleer, en ook het verhaal van Born. De kleine uitgeverij uit Assen experimenteerde in deze reeks met vorm en inhoud, deed de eerste poging ooit om Perry Rhodan in Nederland te introduceren en werd uiteindelijk overgenomen door een concurrerende speler in de markt. De naam Jacques Post, bij Born SF begonnen als redacteur, zullen we echter later in de reeks nog zeker eens tegenkomen!
Volgende keer: Gradivus SF >
Leuk om te lezen, ik had veel pockets vroeger, maar van Born kende ik eigenlijk niet. Wel die van Meulenhof, Poema Pockets en Prisma.